Zapraszam do przeczytania kolejnej mojej rezenzji serii podręczników do nauki historii w gimnazjum,. Tym razem zająłem się propozycja wydawnictwa Operon. W tym blogu znajdziecie także moje komentarze o podręcznikach historii proponowanych przez wydawnictwa WSiP oraz Nowa Era. Chciałbym jeszcze uwzględnić w tej prezentacji także podręczniki  przygotowane przez PWN i może jeszcze jakieś mniejsze wydawnictwo edukacyjne.

Piszę na ten temat z perspektywy praktyka, nauczyciela historii od wielu lat. W tych podręcznikach z których na co dzień korzystał pewne rzeczy mnie zachwycają i  wtedy z  zazdrościa myślę o autorze, że tak ciekawie opisał dane zagadnienie.Często jednak irytuje się, gdy napotykam w tych publikacjach na błędy merytoryczne, czy różnego rodzaju nieścisłości. Mam nadzieję, że autorzy i wydawcy skorzystają z tych moich uwag, przygotowując kolejne, co raz lepsze wydania swoich podręczników.

Marek Urban ( więcej o mnie na www.marka.edu.pl

 

 

 

Okładka podręcznika do historii dla klasy I gimnazjum wydawnictwa Operon.

Autor podręcznika Janusz Ustrzycki

 

I/1 strona 13 –  Zakonnik Dionizy Mały wyznacza chronologiczny początek naszej ery , liczonej od narodzin Jezusa Chrystusa.

Autor podaje, że ten pierwszy rok naszej ery wyznaczył według swoich obliczeń benedyktyn Dionizy Mały ale nie wspomina, że nie był on w tej swojej pracy zbyt precyzyjny.Pomylił się o kilka lat, w efekcie czego, te historyczne narodziny Jezusa z Nazaretu należałoby datować na 4-6 rok p.n.e a nie na 1 rok n.e.

 

I/2 strona 65- Wojny grecko-perskie V wiek p.n.e.Czy w 480 r p.n.e część Greków przeszła na stronę króla Persji ?

Według Herodota w pewnym momencie po stronie króla Persji Kserksesa wałczyła aż 50 tysięcy greckich sojuszników. W podręczniku nie ma o tym wzmianki. Na mapie przedstawiającej sytuacje polityczną w czasie tego konfliktu, Tesalia jest zaznaczona jako część Grecji, której mieszkańcy byli neutralni w tej wojnie. Faktycznie miastaTesalii świadomie przeszły na stronę Persów.

 

I/3 strona 99 -Jakie były uprawnienia trybuna ludowego w Rzymie?

Autor pisze o powołaniu w republice nowego urzędu trybuna ludowego w liczbie pojedynczej, tak jakby trybun działał sam, na własną rękę. Podobnie jak inne urzędy w Rzymie, urząd trybuna ludowego był kolegialny, to znaczy jego veto wobec decyzji innych urzędników, czy też projektów ustaw był skuteczny, tylko jeżeli wszyscy trybuni byli tego samego zdania. Przypomnę, że na początku trybunów ludowych było 2, a potem aż 10, co osłabiało skuteczność ich działania.

 

I/4 strona 110-  Czy kompetencje cesarza Oktawiana Augusta w ramach pryncypatu były takie jak monarchy absolutnego?

Mam poważne wątpliwości, czy pryncypat to forma monarchii absolutnej, jak to jest podane w podręczniku. Cesarz miał wielką władzę i przewagę nad senatem ale jednak nie mógł powiedzieć, że cała władza do niego należy. Cesarz August wiele razy podkreślał, że współrządzi z senatem, który miał niewielki ale realne kompetencje. Warto podkreślić, że w okresie pryncypatu władza cesarzy nie była dziedziczna. Po śmierci cesarza cała władza wracała do senatu, który mógł ale nie musiał zakceptować kandydata do władzy wskazanego przez poprzednika.

O monarchii absolutnej w Rzymie możemy w pełni mówić dopiero od końca III wieku, gdy cesarz Dioklecjan wprowadził system rządów nazywany dominatem.

 

I/5 strona 182- Co to jest Dictatus Papae?

Dictatus Papae to notatka papieska sporządzona przez papieża Grzegorza VII na własne potrzeby i nigdy nie był to oficjalny dokument kościoła. Papież w 27 punktach przedstawia swoje postulaty co do dominującej jego pozycji w kontaktach z cesarzem i i biskupami.  W 1075 -1077 roku w czasie gorącego sporu o inwestyturę między papieżem a cesarzem, Dictatus Papae nie był nikomu znany i nikt na niego się nie powoływał. Tę notatkę znaleziono dopiero po śmierci papieża Grzegorza VII w 1086 roku w jego osobistych papierach. Co więcej, nie mamy nawet pewności , czy papież był autorem tego dokumentu. Brak tam jego podpisu. Cześć historyków uważa, że była to „fałszywka” stworzona przez kogoś z grona współpracowników zmarłego papieża.

W podręczniku jest to przedstawione następująco-„W 1075 roku Grzegorz VII sformułował dokument Dictatus Papae zawierający zbiór zasad określających kompetencje papieża i wynikający z nich przewagi włądzy paieskiej nad świecką.”

 

I/6 strona 198 – O ile zwiększył się areał uprawianej ziemi, wraz z przejściem z dwupolówki na trójpolówkę ?

W podręczniku-” W miejsce dwupolówki zaczęła sie upowszechniać trójpolówka, co pozwoliło bez pozyskiwania nowych gruntów zwiększyć o 1/3 ilość uprawianej ziemi.”

Moim zdaniem po wprowadzeniu trójpolówki ilość uprawianej ziemi zwiększyła się o 1/6 a nie 1/3. Dlaczego?

W dwupolówce co roku  odłoguje 1/2 ziemi, w trójpolówce 1/3 ziemi. Proste działanie matematyczne po sprowadzeniu do wspólnego mianownika:

3/6 – 2/6 = 1/6

 

Okładka podręcznika historii do II klasy gimnazjum wydawnictwa Operon.
Autor: Janusz Ustrzycki

 

II/1 strona 94- Co to jest wolna elekcja ?

W podręczniku na temat pierwszej wolnej elekcji „Zebrani w okresie bezkrólewia na sejmie posłowie i senatorzy polscy i litewscy zdecydowali,  że prawo do wyboru króla ma każdy szlachcic, stąd mechanizm ten nazwano wolną elekcją”.

Ten mechanizm wyboru przyszłego króla przez wszystkich członków stanu szlacheckiego bez względu na zamożność jak i religię, którzy zjawią się na polu elekcyjnym nazywano elekcją viritim. Natomiast wolna elekcja to raczej konkurs na króla i swoboda wyboru dla szlachty spośród różnych zgłoszonych kandydatur, zarówno miejscowych jak i zagranicznych książat i królów.

 

II/2 strona 96- Czy król Zygmunt II Waza przeniósł stolicę  z Krakowa do Warszawy?

W podpisie pod ilustracja przedstawiającą Kolumnę Zygmunta w Warszawie, znalazła się następująca informacja „W 1596 roku król Zygmunt III przeniósł stolicę z Krakowa do Warszawy, o czym zdecydowała jej bardziej centralne położenie w Rzeczpospolitej Obojga Narodów”.

Oficjalną stolicą Rzeczpospolitej Obojga Narodów, aż do 1795 roku, był Kraków. Warszawa została uznana za stolicę dopiero w Małej Konstytucji z 1919 roku , już po odzyskaniu niepodległości. W 1596 roku król Zygmunt III Waza rzeczywiście przeniósł się ze swoim dworem do Warszawy, bo trwał remont komnat na Wawelu , po kolejnym pożarze. Faktycznie z Warszawy było bliżej do Szwecji, która dla władców z dynastii Wazów była ” pierwszą ojczyzną”. Nie było jakieś oficjalnej ceremonii zmiany stolicy. Warszawa była po prostu miastem, gdzie król mieszkał , przyjmował poselstwa, tutaj zapraszał szlachtę na sejmy, ale wszystkie uroczystości związane z koronacją i pochówkiem króla nadal odbywały się w Krakowie.

 

II/3 strona strona 107 -Czy Hugenoci mogli dobrowolnie opuścić Francję, gdy król Ludwik XIV 1685 roku odwołał edykt nantejski ?

W podręczniku” Hugenoci zostali zmuszeni do przejścia na katolicyzm lub do emigracji. Większość opuściła Francję, która utraciła tysiące doskonałych rzemieślników oraz kapitały wywiezione przez hugenockich bankierów.”

Król w trosce o dochody podatkowe nie zezwolił hugenotom na opuszczenie Francji. Ci , którzy to zrobili w tajemnicy przechodzili przez ” zielona granicę”. Na taki krok zdecydowało się około 150-200 tysięcy francuskich hugenotów, spośród około 800 tysięcy, a więc jednak mniejszość a nie większość jak podaje autor podręcznika. Nie zmienia co postaci rzeczy, że była to intelektualna i finansowa elita Francji.

 

II/4 strona 107- Czy królowie Anglii z dynastii Stuartów bezprawnie nakładali nowe podatki, co doprowadziło do wybuchu w Anglii rewolucji?

W podręczniku „Nakladanie przez króla ( Jakuba I a potem Karola I ) nowych podatków powodowało narastający ferment.”

Owszem Karol I zwiększał różnego typu obciążenia i świadczenia podatkowe poddanych ale nie można powiedź, że wprowadzał nowe podatki. Były to uprawnienia parlamentu, których Stuartowie bali się naruszać. Można powiedzieć, że w wykonaniu ministrów finansów była to taka kreatywna ksiegowość. Podnoszono np. wysokość różnych grzywien zasądzanych przez sądy, wysokość opłat za róznego rodzaju licencje dla kupców, czy rozszerzając pojęcie osławionego ship money, podatku płaconego kiedyś tylko przez mieszkańców miast portowych a potem przez wszystkich poddanych angielskiego króla. KIedy zabrakło pomysłów na taką księgpwość a potrzeby dworu były coraz większe, Karol I zdecydował  się  w końcu zwołać parlament w 1640, aby zgodnie z prawem wyraził zgodę na nowe podatki. Zamiast tego, posłowie postawili królowi twarde warunki ugody, dla niego nie do przyjęcia i rozpoczęła się rewolucja.

 

II/5 strona 109 – Czy monarchia konstytucyjna i monarchia parlamentarna to jest to samo?

W pdręczniki „Ukształtował się ( w Anglii) ustrój państwa- system sprawowania władzy określany mianem monarchii konstytucyjnej lub monarchii parlamentarnej”

Nie wydaje mi się aby były to pojęcia tożsame. Monarchia parlamentarna to odmiana monarchii konstytucyjnej wówczas gdy uprawnienia króla są czysto reprezentacyjne, bo król panuje ale nie rżądzi. Robi to za niego parlament. W Anglii na przełomie XVII/XVIII po „sławetnej rewolucji” król ma bardzo dużo kompetencje władzy wykonawczej i trudno byłoby powiedzieć, że np.rządzący w  połowie XVIII wieku Jerzy III , to taki król malowany. Tworzenie się monarchii parlamentarnej to proces ewolucyjny, zakończony dopiero w pierwszej połowie XIX wieku.

 

II/6- Kiedy powstała Wielka Brytania ?

W podręczniku” Po zwycięstwie Cromwell przejął władzęw Anglii i doprowadził w 1649 roku do ścięcia króla Karola I oraz przekształcił Anglię w republikę. Następnie jego wojsko podbiły Szkocję i katolicką Irlandię. Od tej pory państwo angielskie nazywa się Wielką Brytanią, choć potocznie używa się nazwy Anglia”.

Oficjalna nazwa Wielka Brytania pojawiła się w 1707 roku, gdy unię personalną królestw Szkocji i Anglii zastąpiła unia realna ze wspólnym parlamentem w Londynie. Tutaj przybywali posłowie i lordowie ze Szkocji na wspólne obrady z posłami i lordami z Anglii. Ta federacja dualistyczna przekształciła się z kolei w trialistyczną, gdy dołączyli przedstawiciele Irlandii w 1801 roku.

 

II/7 strona 110- Kto objął władzę w Anglii po tzw. 'sławetnej rewolucji” w 1689 roku.

W podręczniku, w podsumowaniu lekcji ” Absolutystyczne dążenia Stuartów doprowadziły do ich detronizacji w 1689 roku na rzecz Wilhelma III Orańskiego…”

Zabrakło informacji o tym,  że faktyczne prawa do korony angielskiej miała Maria Stuart córka obalonego króla Jakuba II Stuarta. Wilhelm Orański był tylko jej mężem. Współrządził z żoną do 1694 roku a następnie po jej śmierci już samodzielnie do 1702 roku.

 

II/8- strona 129-  Jak długo panował Król Władysław IV Waza.

W podręczniku” Panujący od 1632 roku Władysław IV Waza również próbował wzmocnić swoją władzę ale krótki okres rządów nie pozwolił mu na realizację tych planów”.

Okres panowania króla Władysława IV to przypomnę lata 1632-1648, czyli w sumie 16 lat. To czas wystarczający, aby coś zmienić w polityce i organizacji Rzeczpospolitej. Na przeszkodzie stawał królowi nie brak czasu ale opór sejmu niechętnego zmianom, brak pieniędzy i specyfika systemu politycznego Rzeczpospolitej, w którym król bez zgody sejmu niewiele mógł zdziałać ( zasada ustrojowa nihil novi z 1505 roku wymagała zgody na zmiany trzech sejmujących stanów-króla, sejmu i senatu).

 

II/9 strona 133- Kiedy Jan III Sobieski został wybrany na króla?

 W podręczniku błędnie podano lata panowania króla Jana III Sobieskiego 1673-1696. W listopadzie 1673 roku umiera jego poprzednik Michał Korybut Wisniowiecki, a szlachta dokonuje wyboru Jana Sobieskiego na króla 21 maja 1674 roku.

 

II/10 strona 194- Przeciwko czemu protestował Tadeusz Rejtan na sejmie rozbiorowym 1773 roku?

Podpis w podręczniku pod reprodukcją obrazu Jana Matejki ” Rejtan-upadek Polski”. Tadeusz Rejtan, poseł nowogródzki próbował nie dopuścić do rozpoczęcia Sejmu i zatwierdzenia rozbioru, kładąc się w drzwiach prowadzących do sali obrad.”

Informacja nie jest precyzyjna. Tadeusz Rejtan protestował przede wszystkim przeciwko zawiązaniu na sejmie konfederacji i przyjęciu w związku z tym procedury głosowania większościowego. Gdyby sejm był wolny , to wówczas każdy poseł mógłby użyć liberum veto i zablokować obrady sejmu. Było to nie na rękę ambasadorom państw uczestniczących w rozbiorze. Konfederację sejmową zawiązał za rosyjskie pieniądze Adam Poniński i oczekiwał od posłów zatwierdzenia tej decyzji. Kluczowy był 3 dzień obrad. Jeżeli wtedy posłowie nie wybraliby marszałka sejmu, to należałoby przerwać obrady. Poniński ogłosił, że konfederacja sejmowa jest legalna i zakończył obrady. Tadeusz Rejtan próbował w tej sytuacji powstrzymać wychodzących z sali poselskiej kolegów i zmusić ich do dalszejj dyskusji i oporu wobec bezprawnej decyzji.

Tak więc Rejtan nie tyle przeszkadza wchodzącym , co wychodzącym z sali obrad posłom.. Oczywiście nie zmienia to symbolicznej wymowy protestu posła Rejtana, przeciwko niesprawiedliwej decyzji o dokonaniu przez Rosję , Prusy i Austrię pierwszego rozbioru Rzeczpospolitej.

 

Okładka podręcznika historii do III klasy gimnazjum wydawnictwa Operon
Autor: Janusz Ustrzycki

 

III/1- strona21 – Kiedy Rosjanie zajęli Księstwo Warszawskie?

W podręczniku ” Po upadku Napoleona w 1814 roku Księstwo Warszawskie zostało zajęte przez Rosjan, a rok później zlikwidowane.”

Wojska rosyjskie w pościgu za armia napoleońską zajmują Warszawę już w styczniu 1813 roku, czyli rok wcześniej niż podaje autor podręcznika.

 

II/ 2 strona 38 Czy Królestwo Polskie na mocy konstytucji  z 1815 roku było częścią Rosji?

W podręczniku „Królestwo Polskie, będące częścią Rosji, miało nadaną przez cara konstytucję. Gwarantowała ona istnienie instytucji państwowych oraz swobód obywatelskich”.

Moim zdaniem Królestwo Polskie w latach 1815-1830 miało status odrębnego państwa o ograniczonej suwerenności na rzecz Rosji ale nie było jej częścią Oba kraje były powiązane ze sobą unią personalną, w której jedna ze stron mianowicie Królestwo Polskie miało zdecydowanie słabszą pozycję. Możemy też powiedzieć, że w relacji z Rosją Królestwo Polskie miało autonomię polityczną.

Ta sytuacja radykalnie się zmienia w 1831 roku, po upadku powstania listopadowego. Car znosi konstytucję gwarantującą państwowy status Królestwa Polskiego i w jej miejsce nadaje Statut Organiczny, gdzie rzeczywiście jest takie zdanie , że Królestwo Polskie jest odtąd częścią Rosji. Terytorium to narazie nie będzie jeszcze traktowane jako kolejna prowincja rosyjska. Królestwo ma zachować autonomię administracyjną- własny język, samorząd, walutę.

 

III/3 strona 34- Kto był przywódcą sprzysiężenia podchorążych w 1828-1830 ?

W podręczniku „Tę sytuację zamierzał wykorzystać Piotr Wysocki, przywódca Sprzysiężenia Podchorążych”.

Nie wiem , dalczego pomija się w podręcznikach rolę Józefa Zaliwskiego, faktycznego organizatora i przywódcę organizacji spiskowej w wojsku ? Sam Wysocki wyrażnie mówił o tym, że nie czuł się przywódcą Sprzysiężenia, a tylko tym, kto da hasło do walki w szkole podchorążych piechoty. Równie ważną rolę ,a może jeszcze istotniejszą ,odegrali tacy spiskowcy jak Karol Szlegel, czy Ksawery Bronikowski.Kierownictwo było kolegialne a nie jednoosobowe jak sugeruje autor podręcznika.

 

III/4 strona 67- Kto należał do obozu politycznego „czerwonych”, przed wybuchem powstania styczniowego ?

W podręczniku ” Czerwoni” zamierzali wywalczyć pełną niepodległość na drodze walki zbrojnej……Organizacja skupiała intelegencję, studentów, średnią szlachtę, rzemieślników i robotników.”

W tej wyliczance zabrakło bardzo ważnej grupy społecznej, która obegrała potem kluczową role w trakcie powstańczych walk. Chodzi mi o młodych polskich podoficerów i oficerów służących w armii rosyjskiej. To oni stanowili kadry dowódcze powstańczych oddziałów. Należałoby tutaj wspomnieć  Zygmunta Padlewskiego, Zygmunta Sierakowskiego, Jarosława Dąbrowskiego i kilkudziesięciu innych słuchaczy szkoły Akademii Sztabu Generalnego w Petersburgu.

 

III/5- strona 68 Jakie cele stawiali sobie politycy obozu białych, przed wybuchem powstania styczniowego ?

W podręczniku „Wielopolski nie zdołał jednak pozyskać przychylności „białych”, którzy wysuwali żądanie pełnej autonomii dla Królestwa oraz przyłączenia Litwy, Podola i Wołynia, co było nie do przyjęcia dla władz rosyjskich.”

Użyto tutaj pojęcia autonomii bez wyjaśnienia, co to pojęcie oznacza. Co to jest pełna a co niepełna autonomia. W tym kontekscie można mieć watpliwości jak to należy rozumieć.  Czy „białym” chodziło o autonomię polityczna dla Królestwa, czyli powrót do sytuacji z 1815 roku, czy o poszerzenie  autonomii administracyjnej w ramach Rosji, co przeciez robił już Wielopolski poprzez swoje reformy.

 

Podsumowanie.

Zalety serii podręczników gimnazjalnych do nauki historii wydawnictwa Operon.

1. Podręczniki autorstwa Pana Janusza Ustrzyckiego są merytorycznie przemyślane i ciekawe. Zdarzają się błędy faktograficzne i różne nieścisłości ale nie ma ich tak dużo jak w innych podręcznikach.

2. Cała strona edytorska jest dobrze zrobiona. Dużo ilustracji, map, dobrej jakości zdjęć. Nowoczesny sposób ” łamania stron” powoduje , że na stosunkowo małej przestrzeni udało się zmieścić dużo tekstu i ilustracji. Wprawdzie informacje pod obrazkami są podane małym drukiem ale to bardziej problem dla nauczycieli niż dla uczniów, bo oni z reguły mają dobry wzrok.

3. Tekst zawiera sporo ciekawostek. Moja ulubiona, to ta o przeniesionym z Magdeburga do Warszawy budynku więzienia, w którym w Józef Piłsudski był internowany, przez Niemcóww  w latach 1917-1918.

4.Bardzo obszerna, czasami aż za bardzo, lista lektur pomocniczych, multimediów, stron internetowych poszerzających wiedzę ucznia na dany temat.

5.  Uławieniem pracy ucznia i nauczyciela w pracy z podręcznikiem jest nie tylko indeks osobowy na końcu książki ale także indeks pojęciowy. Nie wszystkie wydawnictwa coś takiego zamieszczają, a szkoda.

 

Wady serii podręczników gimnazjalnych do nauki historii wydawnictwa Operon.

1. Brakuje uporządkowania dat na osi czasu.  Chronologia najważniejszych dat dla danej epoki jest zamieszczona na końcu podręcznika ale jest mało przydatna. W podręczniku dla klasy I wogóle nie znalazłem takiej tabelki z datami. W podsumowaniu lekcji-” Zapamiętaj”, po wnioskach końcowych, powinny jeszcze raz być podane najważniejsze daty.

2. Podobny problem z  pocztem królów polskich. Nie ma tablic genealogicznych poszczególnych rodzin dynastycznych-Piastów, Jagiellonów, Wazów itp. które powinny znajdować się w podsumowaniu lekcji, czy danego działu.

3. Czasami brakuje wyjaśnień ważnych pojęć dla zrozumienia tematu lekcji. Nie są np.wyjaśnione takie terminy jak autonomia dla Królestwa Polskiego, depesza emska dla Zjednoczenia Niemiec, państwo patrymonialne dla  tematu państwo pierwszych Piastów, Sejm Niemy dla czasów saskich.

4. Po poszczególnych działach przydałby się krótki test sprawdzający wiedzę ucznia, zawierający jednak nie więcej niż 10-12 pytań. Pomocne przy powtórkach.

 

Treść- 4

Ikonografia-4

Ocena końcowa-4   

Zobacz wszystkie wpisy w tym blogu